(1473–1543), astronom, matematyk, ekonomista, lekarz, duchowny; wprowadził do nauki nowożytnej teorię heliocentryczną. Studiował w Akademii Krakowskiej, następnie od 1496 w Bolonii (astronomię) i od 1501 w Padwie (prawo i medycynę). 1503 uzyskał doktorat z prawa kanonicznego w Ferrarze. W końcu 1503 wrócił do Polski (na Warmię). W 1504–10 był sekretarzem i lekarzem przybocznym wuja, biskupa warmińskiego Ł. Watzenrodego i przebywał przede wszystkim w Lidzbarku Warmińskim. 1510 jako kanonik osiedlił się we Fromborku, tu prowadził obserwacje astronomiczne i pisał główne dzieło. W 1516–19 i w 1521 r. był administratorem dóbr kapitularnych w Olsztynie. Podczas wojny polsko-krzyżackiej 1520–21 bronił zamku olsztyńskiego przed Krzyżakami. Interesował się zagadnieniami ekonomicznymi, czego wynikiem był jego projekt reformy walutowej memoriał w tej sprawie przedłożony przez Kopernika na sejmiku w Toruniu (1519), został poszerzony (1526) i ujęty w formę traktatu pt. Monetae cudendae ratio. Sformułował w nim Kopernik zasady reformy monetarnej oparte na projekcie poprawy pieniądza i ujednolicenia monety pruskiej i polskiej; sformułował prawo ekonomiczne, zgodnie z którym pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy. Około 1510 Kopernik podał zarys teorii heliocentrycznej w rozprawie znanej pt. Commentariolus. Nie była ona drukowana, lecz krążyła w odpisach, z których dwa znaleziono dopiero w XIX w.
Główne dzieło Kopernika, zawierające wykład astronomii ujęty w aspekcie obrotu Ziemi dookoła osi oraz obiegu razem z innymi planetami dookoła Słońca, powstało 1515–30. Mimo że Kopernik nie zdecydował się na ogłoszenie wyników swych dociekań nauk., a jedynie (1535) z inicjatywy B. Wapowskiego opracował almanach (zaginiony) oparty na tablicach astr. z De revolutionibus..., wiadomość o tej teorii budowy świata szerzyła się w Europie. W 1539 r. przybył do Fromborka G.J. von Lauchen, zw. Retykiem (Rheticus), aby się z nią zapoznać i skłonił Kopernika do wydania dzieła, wyciąg z niego, znany pod skróconym tytułem Narratio Prima, sporządzony przez Retyka, ukazał się drukiem w Gdańsku 1540. De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) ukazał się 1543 r. Dzieło Kopernika, godzące w ustalone poglądy na budowę świata, nie od razu spotkało się z pozytywnym przyjęciem zarówno wśród uczonych, jak i władz duchownych. Od przeł. XVI i XVII w. teoria Kopernika zyskiwała coraz więcej zwolenników, a do jej ugruntowania najbardziej przyczynili się G. Bruno, J. Kepler i Galileusz. Jeszcze za życia Kopernika jego teoria spotkała się z ostrym sprzeciwem M. Lutra, Ph. Melanchtona i J. Kalwina, jako sprzeczna z tekstem Biblii. Kościół katolicki początkowo nie zajmował oficjalnie stanowiska wobec teorii Kopernika, jednak później, po soborze trydenckim uznał ją za przeciwną światopoglądowi religijnemu. Kongregacja Indeksu wydała (1616) dekret potępiający De revolutionibus...; z Index librorum prohibitorum dzieło Kopernika zostało usunięte 1758. Rewolucja Kopernikańska polegała na przezwyciężeniu poglądu uznawanego przez wieki, na podjęciu dawnej idei układu heliocentrycznego astronomii i stworzeniu dla tej koncepcji pełnej i ścisłej, jak to było możliwe w ramach ówczesnej wiedzy, podbudowy naukowej.
H. KESTEN: Kopernik i jego czasy, Warszawa 1961;
M. BISKUP, J. DOBRZYCKI: Mikołaj Kopernik. Uczony i obywatel, Warszawa 1972;
K. GÓRSKI: Dom i środowisko Mikołaja Kopernika, wyd. 2 Poznań 1972;
E. RYBKA, P. RYBKA :Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972;
J. OLKIEWICZ: A jednak się porusza, Warszawa 1987.